سواد ریاضی

آیا تا به حال با بزرگسالانی برخورد کرده‌‌اید که از استفاده از ریاضیات در زندگی روزمره‌ی خود هراس دارند و از آن دوری می‌کنند یا در ارزیابی اطلاعات، تفسیر داده‌ها یا ادعاهای مطرح شده در رسانه‌ها با مشکل روبرو هستند؟

بالعکس آیا با افرادی مواجه شده‌اید که در دانشگاه یا حتی دبیرستان ریاضی نخوانده‌اند اما می‌توانند با اطمینان و به‌راحتی از ریاضی در زندگی روزمره استفاده کنند. این‌ها نشانه‌هایی از سواد ریاضی هستند.

سواد ریاضی^۱ را می‌توان به صورت خلاصه، «داشتن توانایی استفاده از ریاضیات پایه در محل کار و زندگی روزمره» تعریف کرد.

با این تعریف می‌توان گفت که سواد ریاضی، همه‌ی ریاضی نیست و فقط به قسمتی از ریاضیات اشاره دارد که فرد برای زندگی روزمره به آن نیاز دارد. اما تنها داشتن دانش و مهارت‌های ریاضی برای باسواد ریاضی بودن کافی نیست؛ یکی از ویژگی‌های مهم سواد ریاضی «اطمینان و اعتماد به‌نفس در به‌کارگیری ریاضی» است.

متن زیر را با استفاده از مطالعه‌ی منابع مختلف، گردآوری کرده‌ایم. امید که به کار آید.

سواد ریاضی چطور توسعه پیدا می‌کند؟

ارتباط سواد ریاضی و ریاضی، اهمیت نقش مدرسه در تقویت و توسعه‌ی این قابلیت در دانش‌آموزان را آشکارا نشان می‌دهد. اما تمایز بین سواد ریاضی و ریاضی به معلمان کمک می‌کند تا:

• در کلاس درس ریاضی، از سایر حوزه‌های یادگیری (مانند علوم، هنر، اجتماعی و…) و همچنین زندگی روزمره، به عنوان بستری برای رشد و توسعه‌ی دانش و مهارت‌های ریاضی استفاده کنند؛ که این خود منجر به تقویت نگرش دانش‌آموزان درباره‌ی سودمندی ریاضی می‌شود.
• در دیگر حوزه‌های یادگیری (مانند علوم، هنر، اجتماعی و…)، فرصت‌هایی را برای به کار بستن ریاضی مهیا کنند؛ زیرا توسعه‌ی سواد ریاضی مستلزم تجربه در استفاده از ریاضیات فراتر از کلاس درس ریاضی است و اعتماد به نفس دانش‌آموزان در به‌کارگیری ریاضی از این طریق توسعه می‌یابد.

در نتیجه می‌توان گفت که معلمان همه‌ی درس‌ها در مدرسه، نقش مهمی در توسعه‌ی قابلیت‌های سواد ریاضی دانش‌آموزان دارند.

تعریف‌هایی از سواد ریاضی

ایده‌ی سواد ریاضی، یک ایده‌ی نسبتا جدید است. این اصطلاح اولین بار در بریتانیا، توسط کروتر (وزارت آموزش و پرورش، ۱۹۵۹)^۲ معرفی شد و به عنوان «آینه‌ای از سواد، ولی شامل تفکر کمی»، تعریف شد. بعدها تعاریف دیگری از سواد ریاضی نیز ارائه شد؛ برای مثال بر اساس تعریف گیگر و همکاران^۳ باسواد ریاضی بودن شامل «ظرفیت درک زمینه‌های غیر ریاضی از طریق یک لنز ریاضی و حل مسائل دنیای واقعی» است (۲۰۱۵) یا سازمان همکاری و توسعه اقتصادی، سواد ریاضی را «توانایی دسترسی، استفاده، تفسیر و برقراری ارتباط با اطلاعات و ایده‌های ریاضی» تعریف کرده‌است (OECD، ۲۰۱۶). اگرچه هنوز تعریفی که همه روی آن اجماع نظر داشته باشند، برای سواد ریاضی ارائه نشده‌است، اما به طور کلی این موضوع پذیرفته شده است که «باسواد ریاضی بودن فراتر از تسلط بر مهارت‌های اساسی حساب است» (گوس، گایگر، دول، فورگاس و بنیسون، ۲۰۱۹)^۴. سواد ریاضی موضوعات مختلفی از ریاضیات را دربرمی‌گیرد و هر چند اعداد، اندازه‌گیری، هندسه، آمار و احتمال جنبه‌های رایج تجربیات ریاضی اکثر افراد در موقعیت‌های شخصی و کاری روزمره هستند، اما جبر، توابع، روابط، الگوها و منطق نیز در درک مردم از جهان، به همان اندازه مهم هستند و می‌توانند ذیل سواد ریاضی قرار بگیرند.

مطالعات نشان داده است که ورزیدگی در ریاضی^۵ و همچنین روانی در محاسبه، انعطاف‌پذیری و پشتکار، دانش‌آموزان را قادر می‌سازد تا به موقعیت‌های آشنا و ناآشنا، با استفاده از ریاضیات برای تصمیم‌گیری آگاهانه و حل موثر مسئله‌ها پاسخ دهند. در نتیجه این مولفه‌ها از توسعه‌ی سواد ریاضی پشتیبانی می‌کنند.

همانطور که گفته شد تعریف‌های مختلفی از سواد ریاضی وجود دارد که هرکدام به جنبه‌هایی از این سواد توجه کرده‌اند. در اینجا می‌خواهیم به مدل ارائه شده توسط گوس و همکاران که مدلی نسبتا جامع در تعریف سواد ریاضی است، بپردازیم.

مدلی که گوس و همکاران (۲۰۱۲) برای سواد ریاضی در قرن بیست و یکم ارائه کردند (تصویر زیر)، حاوی تعدادی از عناصر مربوط به دانش و رفتارهای سواد ریاضی است.

عناصر به کار رفته در این مدل

دانش ریاضی

مفاهیم و مهارت‌های ریاضی؛ راهبردهای حل مسئله؛ توانایی تخمین.

یک فرد با سواد ریاضی به دانش ریاضی نیاز دارد. این نه تنها شامل مفاهیم و مهارت‌ها می‌شود، بلکه استراتژی‌های حل مسئله و توانایی انجام تخمین‌های معقول را نیز شامل می‌شود (Zevenbergen، ۲۰۰۴).

زمینه‌ها

ظرفیت استفاده‌ی دانش ریاضی در طیف وسیعی از زمینه‌ها، هم در مدرسه و هم خارج از مدرسه.

از آنجایی که سواد ریاضی در مورد استفاده از ریاضیات در زندگی است، نیاز است افراد در طیف وسیعی از زمینه‌ها دارای قابلیت سواد ریاضی باشند (Steen, ۲۰۰۱). یک فرد باسواد ریاضی می‌تواند امور مالی خود را سازماندهی کند، تصمیماتی مناسبی را اتخاذ کند که بر سلامت شخصی خود تأثیرگذار است و در فعالیت‌هایی که نیاز به دانش اعداد دارد شرکت کند. همچنین همه‌ی انواع مشاغل نیاز به سواد ریاضی دارند.

تمایلات

تمایل و داشتن اطمینان و اعتماد به نفس در استفاده از راهبردهای ریاضی در فعالیت‌هایی که به زندگی مربوط است؛ آماده بودن برای استفاده‌ی منعطف و منطبق از دانش ریاضی.

یک فرد باسواد ریاضی تمایلات مثبتی دارد؛ تمایل و اعتماد به نفس برای کلنجار رفتن با فعالیت‌ها، هم به طور مستقل و هم در همکاری با دیگران. همچنین دانش ریاضی خود را به گونه‌ای منعطف و سازگار به کار می‌برد.

ابزارها

استفاده از وسایل فیزیکی (مدل‌ها، ابزارهای اندازه‌گیری)، ابزارهای بازنمایی (سیستم‌های نمادین، نمودارها، نقشه‌ها، طرح‌ها، جداول) و دیجیتال (کامپیوترها، نرم‌افزار، ماشین‌حساب‌ها، اینترنت) به عنوان واسطه‌ی تفکر و شکل‌دهی آن.

باسواد ریاضی بودن مستلزم استفاده از ابزار است؛ هم در مدرسه و هم محل کار و زندگی روزمره.

جهت‌گیری انتقادی

استفاده از اطلاعات ریاضی برای: تصمیم‌گیری و قضاوت؛ پشتیبانی از استدلال‌ها و به چالش کشیدن یک استدلال یا یک موضع.

این مدل، مبتنی بر یک جهت‌گیری انتقادی به سواد ریاضی است، زیرا افراد با سواد ریاضی نه تنها روش‌های کارآمد را می‌شناسند و از آن‌ها استفاده می‌کنند، بلکه منطقی بودن نتایج به دست آمده را نیز ارزیابی می‌کنند.

اگرچه در شکل بالا، مدل به صورت دوبعدی نشان داده شده‌است، اما می‌توان آن را به عنوان یک چهار وجهی نیز تصور کرد. اگر تصور کنید که خطوط در امتداد اضلاع مثلث داخلی تا شوند، یک چهار وجهی به دست می‌آید (شکل پایین). در این نمایش سه بعدی، جهت‌گیری انتقادی به صورت یک کُره شفاف در اطراف چهار وجهی نشان داده می‌شود.

بازاندیشی

در این نوشته سعی شد تعریفی از سواد ریاضی و اهمیت آن ارائه شود. امیدواریم در نوشته‌های آتی بتوانیم با جزئیات بیشتری به آن بپردازیم.

در پایان، شما را به تفکر درباره‌ی پرسش‌های زیر دعوت می‌کنیم:

• آیا مدلی که مطرح شد برای تأمل و برنامه‌ریزی شما جهت توسعه‌ و تقویت سواد ریاضی دانش‌آموزان‌تان قابل استفاده است؟ چگونه؟

• شما سواد ریاضی را چگونه تعریف می‌کنید؟
• شما چه بخش‌هایی از ریاضیات را جزو سواد ریاضی می‌دانید؟
• شما برای تقویت سواد ریاضی در کلاس درستان چگونه عمل می‌کنید؟ چه فرصت‌هایی را ایجاد می‌کنید؟
• شما برای توسعه‌ی سواد ریاضی، استفاده از چه رویکرد آموزشی‌ را کارآمد می‌دانید؟
• کدام یک از فرایندهای ریاضی (حل مسئله، استدلال و اثبات، بازنمایی، ارتباط‌ و اتصال‌ها) را پشتیبان سواد ریاضی می‌دانید؟
• شما برای سنجش سواد ریاضی دانش‌آموزان‌تان چه کار می‌کنید؟
• کدام یک از نوشته‌های موجود در این سایت را در راستای حمایت از توسعه‌ی سواد ریاضی دانش‌آموزان، کمک‌کننده می‌دانید؟

خوش‌حال می‌شویم دیدگاه‌های خود را با ما به اشتراک بگذارید.

1. در ابتدا Numeracy به معنی «سواد عددی» شامل مهارت‌های مرتبط با اعداد در ادبیات آموزش وارد شد؛ اما آرام آرام مصادیق این سواد گسترده‌تر شد و دیگر حوزه‌های ریاضی مانند اندازه‌گیری، شکل‌ها و داده‌ها را نیز در برگرفت و به «سواد ریاضی» گسترش یافت. اکنون Numeracy در برخی اسناد به سواد ریاضی اطلاق می‌شود و در بعضی اسناد دیگر Numeracy به سواد عددی محدود است و از سواد ریاضی با عنوان Mathematical Literacy نام برده می‌شود. ↩︎
2. Crowther Report (Ministry of Education, 1959 ↩︎
3. Geiger, et al. ↩︎
4. Goos, Geiger, Dole, Forgasz, & Bennison, 2019 ↩︎
5. برای مطالعه در مورد ورزیدگی در ریاضیات می‌توانید متن «منظور از موفقیت در ریاضیات چیست؟» را مطالعه کنید. ↩︎