از آنجایی که کار گروهی یکی از قالب‌های مورد استفاده در کلاس ریاضی می‌باشد۱، بر خود لازم دیدیم که نوشته‌ای را در این باره تنظیم کنیم. امید که به کار آید.
با اینکه مزیت‌های کار گروهی و نیاز آن در جامعه‌‌ی امروزی بر هیچ معلمی پوشیده نیست، ولی گاهی پیش‌بردن آن در کلاس، آن‌قدر سخت و پرچالش می‌شود که عطایش را بر لقایش می‌بخشیم!
در این نوشته سعی شده‌است به برخی از مزیت‌ها و چالشهای کار گروهی و ملاحظاتی که کمک می‌کند تا کار گروهی موثرتر اجرا شود، پرداخته شود تا شاید این مهم جزو انتخاب‌های ما برای بهبود روند یاددهی-یادگیری در کلاسمان شود.
مزیت‌های کار گروهی
از مزیت‌های کار گروهی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش مشارکت دانش‌آموزان: حتما برای شما پیش آمده‌است که موضوعی را در کلاس مطرح کرده‌اید و فقط فرصت شنیدن از چند دانش‌آموز برایتان امکان‌پذیر بوده‌است. با انجام کار گروهی، فرصت مشارکت و ابراز ایده برای اکثریت دانش‌آموزان مهیا خواهد شد. حتی دانش‌آموزانی که به راحتی در جمع بزرگ کلاس صحبت نمی‌کنند، در گروه‌های کوچکتر اقدام به ارائه‌ی ایده‌هایشان می‌کنند.
- تبدیل یادگیرنده‌های غیرفعال به یادگیرنده‌های فعال: وقتی دانش‌آموزان با همدیگر برای حل مساله‌ای کار و تلاش می‌کنند، دانش‌شان را با کمک هم می‌سازند و به صورت موثرتری یاد می‌گیرند؛ به جای اینکه به صورت غیرفعال فقط در حال دریافت اطلاعات از سوی معلم باشند.
- افزایش عاملیت دانش‌آموزان۲: در انجام فعالیت‌ها به صورت گروهی فرصت فکر کردن، تقلا برای یافتن راه‌حل، استدلال، قانع کردن یکدیگر، شنیدن ایده‌های دیگران، ارزیابی و سوال پرسیدن مهیا می‌شود.
- توسعه و تعمیق درک: در طی کار گروهی، با حمایت همسالان، بدفهمی‌های دانش‌آموزان امکان بروز پیدا می‌کند و شنیدن از یکدیگر و نقد ایده‌ها، باعث توسعه و تعمیق درک می‌شود.
- امکان گوناگون‌سازی۳: در کار گروهی امکان گوناگون‌سازی و در نظر گرفتن مسیرهای مختلف با توجه به دانش، توانایی و ترجیحات یادگیری دانش‌آموزان، وجود دارد.
- بهبود بعضی از مهارت‌های مورد نیاز برای زندگی: مهارت‌هایی همچون مهارت‌های عاطفی-اجتماعی (مانند گوش‌دادن موثر، مدیریت تعارض، مسئولیت‌پذیری، همدلی، درک دیدگاه‌های مختلف و…)، مهارت‌های شناختی (مانند تفکر نقاد، تفکر خلاق، حل مسئله) و عادت‌های ذهنی (مانند انعطاف، پایداری و ریسک‌پذیری) که از جمله عادت‌ها و مهارت‌های مورد نیاز زندگی هستند، در بستر کار گروهی امکان بروز و تقویت شدن را دارند.
چالشهای کار گروهی
از چالشهای کار گروهی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- زمانبر بودن کار گروهی: گاهی از معلمان می‌شنویم که با توجه به حجم زیاد مطالب برای تدریس، وقت کافی برای انجام کار گروهی وجود ندارد. گویا تجربه‌ی بعضی از معلمان نشان داده‌است که کار گروهی زمانی بیش از حد انتظار، نیاز دارد.
- بروز تعارض: ممکن است گاهی بر روی نوع گروه‌بندی یا نقش‌ها و مسئولیت‌هایی که توسط معلم یا توسط خود دانش‌آموزان برای اعضای گروه مشخص شده‌است، نارضایتی‌ها و تعارضاتی ایجاد شود.
- تقسیم کار ناعادلانه: ممکن است در بعضی از گروهها، بعضی از اعضا غیر فعال و بعضی بیش از اندازه مشغول فعالیت باشند و مسئولیت کارها فقط بر عهده‌ی تعدادی از افراد گروه بیفتد.
- عدم امکان سنجش دقیق دانش‌آموزان: زمانی که دانش‌آموزان به صورت گروهی کار می‌کنند، فرصت سنجش و ارزشیابی فرد به فرد دانش‌آموزان، نسبت به وقتی که کار به صورت انفرادی پیش می‌رود، ممکن است کمتر مهیا باشد.
- ناهماهنگی بین گروهها: گاهی پیش می‌آید که تعدادی از گروهها کارشان را تمام کرده‌اند، در حالی که تعدادی دیگر هنوز مشغول انجام فعالیت هستند. این ناهماهنگی باعث سر رفتن حوصله‌ی گروه‌های پیشرو یا شلوغی در کلاس می‌شود.
- صدای زیاد و شلوغی: از آنجایی که همکاری و گفت‌وگو جزو الزامات کار گروهی می‌باشد، در نتیجه احتمال بالاتر بودن میزان صدایی که در کلاس شنیده می‌شود یا جنب‌وجوشی که دیده می‌شود نسبت به کار انفرادی یا سخنرانی بیشتر است. گاهی کنترل این سر و صداها در کلاس، دشوار می‌شود.
- نوع گروه‌بندی : انتخاب تعداد اعضای گروهها، تعداد گروهها، گروه‌های همگن (اعضایی با سطح دانشی تقریبا مشابه) یا ناهمگن (اعضایی با سطوح دانشی مختلف)، گروه‌های دوستی یا تصادفی، گروه‌بندی اختیاری (توسط خود دانش‌آموزان) یا اجباری (توسط معلم) و… همیشه جزو دغدغه‌های معلم‌ها بوده‌است.
با توجه به مزیت‌ها و چالشهای بیان شده در قسمت بالا، احتمالا تصدیق می‌کنید که کار گروهی به صورت بالقوه ظرفیت بهبود یادگیری دانش‌آموزان و دستیابی هرچه بیشتر به اهداف یادگیری را دارد. بدین جهت، نیاز است که معلم با دقت، فعالیت و کار گروهی را طراحی، سازماندهی و هدایت کند تا محیط یادگیریِ فعال و مثبتی ایجاد شود. ما فکر می‌کنیم که رعایت ملاحظات زیر می‌تواند برای ساختن تجربه‌ی یادگیری مشارکتی موفق برای دانش‌آموزان کمک کننده باشد.
ملاحظات کار گروهی
از ملاحظاتی که کمک می‌کنند تا مزیت‌های کار گروهی تقویت و چالشهای آن کمتر شوند و در نتیجه کار گروهی موثرتر اجرا شود، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
چیدمان کلاس: چیدمان فیزیکی و فضای کلاس برای تشویق تعامل دانش‌آموزان در موقعیت‌های مختلف مهم است. خوب است الگوهای نشستن با اهداف یادگیری منطبق باشند، به طوری که وقتی از کودکان خواسته می‌شود کار گروهی انجام دهند، پیشنهاد می‌شود که دور یک میز، رو به روی هم بنشینند، نه اینکه در یک ردیف رو به معلم بنشینند.
توجه به هدف: اینکه هدف از کار گروهی چه باشد، در مدل کار گروهی تاثیر خواهد گذاشت. آیا هدف از انجام کار گروهی، یادگیری مهارت یا دانش به خصوصی است یا هم‌افزایی گروهها یا تقویت مهارت‌های کار گروهی یا…؟ برای هر یک از هدف‌های متفاوت می‌توان گروه‌بندی‌های مختلف و فعالیت‌های متفاوتی که آن اهداف را نشانه می‌گیرند، تعریف کرد.
تعیین قرارهای کار گروهی: از گروهها بخواهید تا انتظارات خود از یک کار گروهی موفق را بیان کنند. اینکه در یک کار گروهی چه چیزهایی را دوست دارند و چه چیزهایی را دوست ندارند. با کمک هم قرارهایی را ایجاد کنید. قرارهای گروهی می‌تواند شامل مواردی مانند: به حرف‌های هم گروه‌های‌مان گوش می‌دهیم؛ مودبانه اما صادقانه نظرات یکدیگر را نقد می‌کنیم؛ ایده‌ها را مورد نقد سازنده قرار می‌دهیم نه افراد را، تلاش می‌کنیم که مسئولیت‌مان را به بهترین نحو انجام دهیم، در حین کار از همدیگر سوال می‌پرسیم و…
نوع فعالیت: فعالیت‌هایی که یادگیری فعال را نشانه می‌گیرند برای کار گروهی مناسب هستند. فعالیت‌هایی که نیاز به خلق، مشارکت، نقد و ارزیابی ایده‌ها دارند نه صرفا انتقال و به یادسپاری اطلاعات. همچنین فعالیت‌هایی که گوناگون‌سازی شده‌اند یا به اصطلاح لایه لایه هستند و دانش‌آموزان را در سطوح مختلفی می‌توانند درگیر خود کنند، در افزایش مشارکت دانش‌آموزان در گروه موثر هستند. در این راستا، مطالعه‌ی نوشته‌ی «گوناگون‌سازی» پیشنهاد می‌شود.
مهارت‌های کار گروهی: تصور نکنید که دانش‌آموزان از قبل می‌دانند چگونه در گروه کار کنند! ما نمی‌توانیم انتظار داشته‌باشیم که فراگیران بتوانند از همان اول به خوبی در گروه کار کنند. حتی ممکن است دانش‌آموزان قبلاً روی پروژه‌های گروهی کار کرده باشند، اما هنوز مهارت‌های کار گروهی مؤثری را ایجاد نکرده باشند. زمانی را به طور خاص به آموزش و تقویت مهارت‌های کار گروهی اختصاص دهید. تخصیص فعالیت‌های بازی‌گونه یا فعالیت‌هایی که کار تیمی واقعی را تقویت و سناریوی زندگی واقعی را شبیه سازی می‌کنند می‌تواند به دانش‌آموزان برای موقعیت‌های که نیاز به همکاری و کار گروهی دارد، کمک کند؛ مانند بازی‌های گروهی یا تحقیق گروهی که موضوع تحقیق، اعضای گروه، نحوه‌ی تقسیم کار، خروجی کار و روش تحقیق را خود دانش‌آموزان انتخاب و برنامه‌ریزی کنند.
لازم است ما به دانش‌آموزان کمک کنیم تا مهارت‌های مورد نیاز برای کار گروهی موفق را توسعه دهند و فرصت‌های زیادی را به آن‌ها بدهیم تا این مهارت‌ها را عملی کنند. دانش‌آموزان لازم است یاد بگیرند که به یکدیگر اعتماد کنند و احترام بگذارند. دیگران و دوستی‌های بین افراد را ارزشمند بشمرند. آن‌ها همچنین به مهارت‌هایی در نحوه‌ی برنامه‌ریزی و سازماندهی کار گروهی خود نیاز دارند تا مستقل از معلم کار کنند و فعالانه در یادگیری مشارکت کنند. اتخاذ تصمیمات گروهی سنجیده و رسیدن به مصالحه و پرهیز از اختلافات جزئی نیز جزو مهارت‌های کار گروهی است. همچنین در کار گروهی موفق نیاز است دانش‌آموزان ضمن توضیح ایده‌های خود، به ایده‌ها و دیدگاه‌های دیگران نیز خوب گوش دهند تا بتوانند به اجماع نظر برسند. در این صورت است که طیف متفاوتی از دیدگاه‌ها و تجارب افراد مختلف گروه بطور کامل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مشارکت اعضای گروه: تمهیداتی مانند زیاد نبودن تعداد اعضای گروهها، تعیین مسئولیت‌ها و نقش‌ها به طور مناسب، فعالیت درگیر کننده‌ی نه خیلی آسان و نه خیلی دشوار، آموزش مهارت‌های کار گروهی قبل از انجام فعالیت، حمایت و تسهیلگری معلم در حین کار گروهها و… باعث افزایش مشارکت اعضای گروه خواهد شد.
مسئولیت‌پذیری فردی: برای سنجش اینکه آیا تک تک دانش‌آموزان مسئولیت خود را در گروه انجام می‌دهند و به معیارهای درک آن موضوع دست‌یافته‌اند، نیاز است مسئولیت‌پذیری فردی را در فعالیت کار گروهی ساختار دهید و سنجش‌هایی را به صورت فردی اجرا کنید. علاوه بر ارزیابی کار گروه به‌عنوان یک کل، از اعضای گروه بخواهید تا یادگیری خود را از طریق آزمون‌ها، نوشته‌های فردی و غیره نشان دهند. این کار نه تنها به جمع‌آوری شواهد و نظارت بر یادگیری دانش‌آموزان کمک می‌کند بلکه در جلوگیری از طفره رفتن از مشارکت در کار گروهی موثر است. اگر دانش‌آموزان بدانند که عملکرد فردی آن‌ها مورد رصد و ارزیابی قرار می‌گیرد، به طور قابل توجهی کمتر احتمال دارد که همه‌ی کارها را به همکلاسی‌های مسئولیت‌پذیرتر بسپارند. برای بعضی از فعالیت‌ها شاید بهتر باشد تا ابتدا اعضای گروه به صورت انفرادی فکر کرده و به ایده‌پردازی مشغول شوند یا حتی بخشی از کار را پیش ببرند، سپس ایده‌های خود را در گروه به اشتراک بگذارند و فعالیت را انجام دهند.
اندازه‌ی گروه: وقتی سخن از کار گروهی می‌شود، طیفی از تعداد اعضای گروه از گروه‌های دو نفره گرفته تا گروه‌های بزرگتر ۱۵-۱۰ نفره به ذهن می‌آید. اندازه‌ی گروهها باید متناسب با سن و تجربه‌ی دانش‌آموزان باشد. معلم می‌تواند بر اساس نوع فعالیت، پایه‌ی تدریس و شناختی که از دانش‌آموزان خود دارد تنوعی از تعداد اعضای گروه را در فعالیت‌های مختلف در نظر بگیرد. البته شایان ذکر است که کار در گروه‌های کوچکتر متشکل از ۲ تا ۵ دانش‌آموز امکان درگیر شدن اعضای گروه با فعالیت مورد نظر را بیشتر می‌کند اما از طرفی باعث افزایش تعداد گروهها و شاید سخت شدن رصد همه‌ی آن‌ها توسط معلم می‌شود. از سوی دیگر، هر چه تعداد اعضای گروه بزرگتر می‌شود، امکان ایجاد چالش بین اعضای گروه و یا عدم هماهنگی وجود دارد در نتیجه نیاز به مهارت‌های کار گروهی بیشتر احساس می‌شود. تجربه نشان داده است که هرچه دانش‌آموزان کم سن و سال‌تر باشند، کار در گروه‌های کوچکتر برایشان راحت‌تر است. البته لازم است انتظاراتی در حد دانش‌آموزان کلاسمان داشته باشیم و به دانش‌آموزان فرصت یادگیری مهارت‌های کار گروهی را بدهیم.
نوع گروه‌بندی: بر اساس تشخیص مربی می‌توان تنوعی از گروه‌بندی‌های همگن یا ناهمگن، دوستی یا تصادفی، اختیاری یا اجباری را برای فعالیت‌های مختلف استفاده کرد. در این صورت دانش‌آموزان فرصت تعامل با افراد مختلفی را خواهند داشت. مثلاً زمانی که مربی نیاز دارد فقط تعدادی از دانش‌آموزان را به صورت ویژه مورد رصد و سنجش قرار دهد، خوب است از گروه‌های همگن استفاده کند تا دانش‌آموزانی را که در سطح پایینتری/ بالاتری از یادگیری هستند، با هم هم‌گروه کند و در مدت کار گروهی، حواسش به گروه‌های مورد نظرش باشد و به جمع‌آوری شواهد یادگیری آن‌ها بپردازد. یا به طور مثال زمانی که معلم تشخیص می‌دهد برخی از دانش‌آموزان در کلاس نیاز به پشتیبانی برای یافتن هم‌گروهی دارند، خوب از گروه‌های تصادفی استفاده کند و برای این دانش‌آموزان و دیگر دانش‌آموزان، فرصت تجربه‌ی کار با یکدیگر را فراهم کند.
حمایت معلمان و سایر بزرگسالان: حمایت و تسهیلگری معلم یا سایر بزرگسالان همچون معلم‌های سایر کلاس‌‌ها، مدیر یا معاون مدرسه، اولیا یا دانش‌آموزان پایه‌های بالاتر در زمان کار گروهی می‌تواند برای پیشبرد هرچه بهتر کار گروهی تاثیر مثبت داشته باشد.
هماهنگی کار گروهها: مدیریت زمان از جمله مهارت‌های لازم برای انجام کار گروهی است. در صورتی که بعضی از گروهها کارشان را زودتر از موعد تمام کردند برای جلوگیری از هرج و مرج، می‌توانید مسئولیت‌هایی را به آن‌ها بسپارید تا در سکوت انجام دهند؛ برای مثال نوشتن گزارش فعالیت، پر کردن برگه‌ی ارزیابی کار گروهی، کمک به گروه‌های دیگر، آمادگی برای ارائه‌ی کار گروه‌شان و…
کنترل صدا: برای جلوگیری از سر و صدا در کلاس می‌توان کارهای متفاوتی انجام داد. یکی از ایده‌ها می‌تواند ایده‌ی درست کردن پوستر «نمودار صدای کلاس» باشد. برای این کار، به کمک دانش‌آموزان، شدت صدا برای کارهای فردی، گروهی (کوچک و بزرگ)، کلاسی یا فعالیت‌های بیرون از کلاس و… را تعیین و تمرین کنید (در تصویر زیر یک نمونه از پوستر نمودار صدای کلاس آمده است). خوب است این پوستر در جایی در کلاس نصب شود و در حین کار گروهی می‌توان توجه بچه‌ها را به شدت صدای تعیین شده مخصوص کار گروهی، توجه دهید.
تعامل متقابل مثبت: اگر هدف شما همکاری است، فعالیت را طوری ساختار دهید که دانش آموزان در عین حالی که احساس احترام و مسئولیت‌پذیری دارند، به یکدیگر وابسته باشند به طوری که برای انجام فعالیت نیاز به همکاری با یکدیگر داشته باشند.
جو محترمانه: جایی که احترام به نظرات و دیدگاه‌های مختلف وجود دارد، حس همکاری و به اشتراک‌گذاری ایده‌ها و مهارت‌ها بیشتر دیده می‌شود. حتی اختلافات درون گروهی می‌تواند فرصت‌های ارزشمندی را برای دانش‌آموزان فراهم کند تا مهارت‌های کار گروهی را بیشتر توسعه دهند. اما از طرفی، درگیری می‌تواند انگیزه را نیز از بین ببرد. برای کمک به دانش‌آموزان برای رسیدگی مؤثر به اختلافات و تنش‌ها، نحوه‌ای از همدلی، گفتار و بیان محترمانه را در کلاس رواج دهید که دانش‌آموزان بتوانند برای بیان مخالفت‌ها و ترجیحات خود، به طور سازنده از آن استفاده کنند. داستان‌های فرهنگ‌ساز یا ایفای نقش ساختاریافته می‌توانند مفید باشند؛ برای اجرای ایفای نقش قبل از بروز تنش‌های واقعی، منبع فرضی تنش را به دانش‌آموزان ارائه دهید (مثلاً شخصیتی سلطه‌گر، سست، تفاوت‌های فرهنگی در سبک ارتباطی و…) و از ایفای نقش کمک بگیرید تا راهکارهای مناسب را در زمان تعارض پیدا کنند. حل تعارض در ایفای نقش از قبل، می‌تواند به دانش‌آموزان کمک کند تا مسائل مشابه را زمانی که به وجود می‌آیند تشخیص دهند و به طور خلاقانه و مناسب به آن‌ها پاسخ دهند.
از طرفی، تلاش کنید نگرش دانش آموزان به مقوله همکاری را به سمت اهمیت و ارزشمندی ارتباط و تعامل با دیگران سوق دهید تا اینکه کار گروهی را فقط ابزاری برای بازدهی و موفقیت بیشتر قلمداد کنند.
مدیریت زمان: درست است که اگر کار گروهی به صورت مناسبی اجرا نگردد باعث هدر رفتن زمان می‌شود ولی از سویی دیگر با اجرای مناسب آن، مشارکت حداکثری دانش‌آموزان و عدم اتلاف وقت و حتی صرفه‌جویی در آن تجربه خواهد شد. پیش‌بردن بیش از یک موضوع درسی در قالب یک پروژه‌ی تلفیقی گروهی، به صرفه‌جویی در زمان کمک شایانی می‌کند. همچنین تعیین قرارهای گروهی و پایبندی به آن‌ها نقش کمک‌کننده‌ای در مدیریت زمان ایفا می‌کند. خوب است زمانی را برای انجام کار گروهی مشخص و به گروهها اعلام کنیم یا اینکه از خود گروهها بپرسیم که برای انجام فعالیت به چقدر زمان نیاز دارند. البته شایان توجه است که با تمرین و ممارست، دانش‌آموزان رفته رفته در این مهارت (و البته هر مهارت دیگری)، ماهرتر می‌شوند.
بازاندیشی و ارزیابی کار گروهی: در پایان فعالیت می‌توانید کار گروهی را مورد بازاندیشی و ارزیابی قرار دهید. برای مثال می‌توانید کاربرگی را مانند کاربرگ زیر در اختیار گروهها قرار دهید تا کار گروهی خود را مورد نقد و بررسی قرار دهند.
و در پایان، پیشنهاد می‌شود بعد از انجام کار گروهی به جهت به اشتراک‌گذاری ایده‌های گروهها و جمع‌بندی کردن، فعالیت را با یک گفتوگوی کلاسی یا فعالیت فردی به اتمام برسانید.
حتما نکات ارزنده و کارآمد دیگری نیز در مورد کار گروهی موفق وجود دارد که در این نوشته مطرح نشده است. خوش‌حال می‌شویم که آن‌ها را در قسمت «دیدگاه‌ها»، در پایین همین متن، با ما در میان بگذارید. شما از چه روشی برای بهبود پیشرفت کار گروهی در کلاستان استفاده می‌کنید؟
- از دیگر قالب‌های مورد استفاده در کلاس درس، از جمله کلاس ریاضی، می‌توان به فعالیت فردی و گفتوگوی جمعی اشاره کرد که هر کدام از آن‌ها روند و تدابیر خاصی را می‌طلب. برای گفتوگوی جمعی خواندن نوشته‌ی «تسهیل گفتوگوی جمعی در کلاس درس» پیشنهاد می‌شود. بر آنیم که در نوشته‌ی دیگری به قالب فعالیت فردی نیز بپردازیم. ↩︎
- برای مطالعه در مورد عاملیت دانش‌آموزان می‌توانید به نوشته‌ی «چارچوب آموزش برای فهم قدرت‌مند» مراجعه کنید. ↩︎
- برای مطالعه در مورد گوناگون‌سازی می‌توانید به نوشته‌ی «گوناگون‌سازی» مراجعه کنید. ↩︎
دیدگاهتان را بنویسید